Η εξάπλωση των Σλάβων είναι ένα από τα πιο σημαντικά, αλλά και τα λιγότερο κατανοητά γεγονότα της ευρωπαϊκής ιστορίας. Από τον 6ο αιώνα μ.Χ., σλαβικές ομάδες εμφανίστηκαν για πρώτη φορά σε γραπτές αναφορές βυζαντινών και δυτικών πηγών.
Αποίκησαν περιοχές από τη Βαλτική Θάλασσα έως τα Βαλκάνια και από τον Έλβα έως τον Βόλγα. Σε σύγκριση με τις περίφημες μεταναστεύσεις γερμανικών φυλών όπως οι Γότθοι ή οι Λομβαρδοί ή τις θρυλικές κατακτήσεις των Ούννων, η ιστορία των Σλάβων αποτέλεσε για πολύ καιρό ένα αίνιγμα για τους ιστορικούς του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα.
Αυτό οφείλεται, μεταξύ άλλων, στο γεγονός ότι οι πρώιμες σλαβικές πληθυσμιακές ομάδες άφησαν ελάχιστα αρχαιολογικά ευρήματα στους αρχαιολόγους. Πρωτοστατούσαν στην καύση των νεκρών, έχτιζαν απλά σπίτια και κατασκεύαζαν λιτά, χωρίς διακοσμήσεις, κεραμικά.
Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι για πολλούς αιώνες δεν άφησαν πίσω τους γραπτά αρχεία. Ως αποτέλεσμα, ο ίδιος ο όρος «Σλάβοι» δεν είναι σαφής. Μερικές φορές επιβλήθηκε από έξω και συχνά έχει χρησιμοποιηθεί καταχρηστικά σε μεταγενέστερες εθνικιστικές ή ιδεολογικές συζητήσεις.
Από πού προήλθαν αυτοί οι άνθρωποι και πώς άλλαξαν τόσο ριζικά τον πολιτισμικό και γλωσσικό χάρτη της Ευρώπης;
Οι ιστορικοί συζητούν εδώ και καιρό αν η εξάπλωση της σλαβικής κουλτούρας και γλώσσας προωθήθηκε από μια μεγάλη μετανάστευση ανθρώπων, μια σταδιακή «σλαβικοποίηση» του τοπικού πληθυσμού ή ένα συνδυασμό και των δύο.
Ωστόσο, τα αποδεικτικά στοιχεία ήταν πενιχρά, ειδικά για τους κρίσιμους πρώτους αιώνες: η καύση των νεκρών έκανε σχεδόν αδύνατη την εξέταση του DNA και τα αρχαιολογικά ίχνη ήταν σπανιότερα.
Πώς οι Σλάβοι άλλαξαν την Ευρώπη
Μια διεθνής ομάδα ερευνητών από τη Γερμανία, την Αυστρία, την Πολωνία, την Τσεχία και την Κροατία, υπό την ηγεσία του HistoGenes Consortium και σε στενή συνεργασία με το Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt (Κρατικό Γραφείο Διατήρησης Μνημείων και Αρχαιολογίας της Σαξονίας-Ανχαλτ), πραγματοποίησε την πρώτη ολοκληρωμένη έρευνα παλαιού DNA μεσαιωνικών σλαβικών πληθυσμών και τώρα δίνει απαντήσεις.
Η αλληλούχιση περισσότερων από 550 αρχαίων γονιδιωμάτων έδειξε ότι η άνοδος των Σλάβων ήταν ουσιαστικά μια ιστορία ανθρώπων σε μετανάστευση. Τα γενετικά τους χαρακτηριστικά υποδηλώνουν μια προέλευση από την περιοχή που εκτείνεται από τη νότια Λευκορωσία έως την κεντρική Ουκρανία. Αυτή η περιοχή συμπίπτει επίσης με πολλές γλωσσολογικές και αρχαιολογικές ανακατασκευές.
«Ενώ οι άμεσες αποδείξεις από τις πρώιμες σλαβικές περιοχές είναι σπάνιες, τα γενετικά μας αποτελέσματα παρέχουν τις πρώτες συγκεκριμένες ενδείξεις για την προέλευση της σλαβικής καταγωγής. Υποδηλώνουν μια προέλευση κάπου μεταξύ των ποταμών Δνείστερου και Δον», λέει ο Joscha Gretzinger, γενετιστής στο Ινστιτούτο Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Max Planck στη Λειψία και πρώτος συγγραφέας της μελέτης.
Τα δεδομένα δείχνουν ότι εκτεταμένες μεταναστευτικές κινήσεις από τον 6ο αιώνα μ.Χ. διαδόθηκαν άνθρωποι ανατολικοευρωπαϊκής καταγωγής σε μεγάλες περιοχές της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης.
Αυτό άλλαξε σχεδόν εντελώς τη γενετική σύνθεση του πληθυσμού σε περιοχές όπως η Ανατολική Γερμανία και η Πολωνία. Ωστόσο, αυτή η επέκταση δεν ακολούθησε το μοντέλο της κατάκτησης και της αυτοκρατορίας: αντί για λεηλατικές στρατιές και άκαμπτες ιεραρχίες, οι μετανάστες έχτισαν τις νέες κοινωνίες τους πάνω σε ευέλικτες κοινότητες, που συχνά οργανώνονταν γύρω από μεγάλες οικογένειες και πατριαρχικές συγγενικές σχέσεις.
Επιπλέον, δεν επρόκειτο για ένα ενιαίο μοντέλο, το οποίο ήταν το ίδιο σε όλες τις περιοχές. Στην Ανατολική Γερμανία, η αλλαγή ήταν ιδιαίτερα βαθιά: μεγάλα, πολυγενεαλογικά δέντρα γένεσης έγιναν η ραχοκοκαλιά της κοινωνίας.
Τα συγγενικά δίκτυα ήταν πιο εκτεταμένα και δομημένα από τις μικρές πυρηνικές οικογένειες της προηγούμενης περιόδου των μεταναστεύσεων.
Αντίθετα, η άφιξη ομάδων από την Ανατολική Ευρώπη σε περιοχές όπως η Κροατία οδήγησε σε πολύ μικρότερες ρήξεις στις υπάρχουσες κοινωνικές δομές.
Εδώ, η κοινωνική οργάνωση διατήρησε συχνά πολλά χαρακτηριστικά προηγούμενων εποχών, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν κοινότητες στις οποίες οι νέες και οι παλιές παραδόσεις συγχωνεύτηκαν ή συνέχισαν να συνυπάρχουν.
Αυτή η περιφερειακή ποικιλομορφία στην κοινωνική δομή δείχνει ότι η εξάπλωση των σλαβικών ομάδων δεν ήταν μια ομοιόμορφη διαδικασία, αλλά μια δυναμική μεταμόρφωση που προσαρμόστηκε στις τοπικές συνθήκες και ιστορίες.
«Η σλαβική επέκταση δεν ήταν ένα ενιαίο γεγονός, στο οποίο ένα μεμονωμένο έθνος μετανάστευσε ως σύνολο, αλλά ένα μωσαϊκό διαφορετικών ομάδων, καθεμία από τις οποίες προσαρμόστηκε και ενσωματώθηκε με τον δικό της τρόπο – γεγονός που υποδηλώνει ότι δεν υπήρχε ποτέ μόνο μία «σλαβική» ταυτότητα, αλλά πολλές», εξηγεί η Zuzana Hofmanová από το Ινστιτούτο Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Max Planck και το Πανεπιστήμιο Masaryk στο Μπρνο της Τσεχίας, μία από τις κύριες συγγραφείς της μελέτης.
Αξίζει να σημειωθεί ότι τα γενετικά αρχεία δεν δείχνουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των φύλων σε αυτές τις μεταναστεύσεις. Ολόκληρες οικογένειες μετακόμισαν μαζί και τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες συνέβαλαν εξίσου στις αναδυόμενες κοινωνίες.
Περισσότερα δεδομένα θα δείξουν τα επόμενα χρόνια πώς κάθε κοινότητα προσαρμόστηκε, ενσωματώθηκε ή ανακαλύφθηκε εκ νέου ως αντίδραση στη μετανάστευση και τη δική της τοπική ιστορία.
*Πηγή: Γερμανικό Ινστιτούτο Μαξ Πλάνκ
